سلامت نیوز:تاكنون هشت گونه خرس به نام‌های خرس پاندای غول‌پیكر، خرس سیاه آسیایی، خرس تنبل، خرس عینكی، خرس قهوه‌ای، خرس خورشیدی، خرس قطبی و خرس سیاه امریكایی شناسایی شده و از این تعداد تنها دو گونه به نام‌های خرس سیاه آسیایی و خرس قهوه‌ای در ایران یافت می‌شوند.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،پراكنش خرس سیاه آسیایی در ایران به سه استان هرمزگان، كرمان و سیستان و بلوچستان محدود است اما خرس قهوه‌ای پراكنش گسترده‌تر در رشته كوه‌های البرز، زاگرس و ارسباران دارد. براساس مطالعات‌انجام شده، بیشتر زیستگاه‌های خرس‌ها در ایران نه‌تنها كوچك بلكه در عین حال از نظر تنوع زیستی فقیر شده‌اند و شاید به همین دلیل است كه هرساله اخبار متعددی هم از تعارض انسان با خرس در كشور شنیده می‌شود. این حجم گسترده از تعارضات خرس‌ها با انسان، ضرورت تحقیقات را به منظور حفاظت اصولی یادآور می‌شود.
یكی از مقالات خوبی كه به تازگی در زمینه حفاظت از خرس قهوه‌ای در ایران كار شده، مقاله‌ای با عنوان «شناسایی هسته‌های زیستگاهی و كریدورهای اولویت‌دار برای حفاظت موثر از خرس قهوه‌ای در ایران» است كه به واسطه چارچوب تحقیقاتی روز، راهكارهایی علمی به منظور ارتقای حفاظت از خرس قهوه‌ای را مطرح می‌كند. ضمن مرور مسائل مطرح‌شده در مقاله مورد اشاره، گفت‌وگویی هم با دو نفر از نویسندگان آن داشته كه در ادامه می‌خوانید.
جنوبی‌ترین حد قلمروی جهانی خرس قهوه‌ای
علیرضا محمدی و همكارانش در مقدمه مقاله «شناسایی هسته‌های زیستگاهی و كریدورهای اولویت‌دار برای حفاظت موثر از خرس قهوه‌ای در ایران» می‌نویسند: «ایران در جنوبی‌ترین حد قلمروی جهانی خرس قهوه‌ای واقع شده بنابراین مشخص است كه داشتن درك صحیح از وابستگی‌های زیستگاهی و الگوهای ارتباط جمعیتی به منظور حفاظت اصولی از خرس قهوه‌ای در ایران امری ضروری است.
در تحقیق حاضر مدل‌سازی پراكنش گونه به منظور پیش‌بینی مطلوبیت زیستگاه و مدل‌سازی پیوستگی زیستگاه به منظور شناسایی نواحی و كریدورهایی كه میزبان جمعیت‌های اصلی خرس قهوه‌ای در كشور ایران هستند؛ صورت گرفته است.
نتایج حاصل نشان می‌دهد كه تراكم پوشش جنگلی، پستی و بلندی‌های توپوگرافیك، تفاوت پوشش گیاهی و ردپای انسانی از جمله مهم‌ترین متغیرهایی هستند كه در پراكنش گونه موسوم به خرس قهوه‌ای نقش دارند. اصلی‌ترین هسته‌های جمعیتی خرس قهوه‌ای در كوهستان‌های البرز و زاگرس شكل گرفته اما در همین نواحی هم شواهدی از تكه‌تكه شدن زیستگاه‌ها و هم‌پوشانی اندك بین كریدورها و هسته‌های مركزی وجود دارد.
از طرف دیگر براساس مطالعات، شبكه نواحی حفاظت‌شده موجود می‌تواند برای حفاظت از خرس قهوه‌ای در ایران مناسب نباشد لذا از دیدگاه نویسندگان حفاظت موثر از خرس قهوه‌ای در ایران مستلزم حفاظت از هسته‌های زیستگاهی و در عین حال كریدورهای بین آنها است مخصوصا كریدورهایی كه خارج از شبكه مناطق حفاظت‌شده هستند.»
زیستگاه‌های از هم گسیخته
براساس نقشه‌هایی كه در این مقاله ارایه شده، دو هسته مركزی در زاگرس و البرز وجود دارد كه هم از نظر تنوع بیولوژیكی و هم از نظر حضور گونه‌های بومی بسیار اهمیت دارند. نویسندگان مقاله به توانایی جابه‌جایی خرس قهوه‌ای و تاثیرگذاری شاخص آن بر هسته‌های زیستگاهی و كریدورها اشاره كرده و معتقدند كه در پیش‌بینی‌های پیشین به نوعی توان جابه‌جایی خرس‌ها در زیستگاه‌ها دست بالا گرفته شده در حالی كه محدودیت‌های بسیاری برای پراكنش این حیوان درشت جثه وجود دارد كه باعث می‌شود فرضا خرس‌های ماده در مناطق از هم گسیخته و زیستگاه‌های تكه‌تكه شده باقی بمانند در حالی كه بقای جمعیت و استقرار جمعیت‌های زادآور عملا به جابه‌جایی‌های ایمن وابسته است.
علیرضا محمدی، عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی محیط زیست، دانشكده منابع طبیعی، دانشگاه جیرفت و نویسنده ارشد مقاله مذكور تسهیلات ارتباطی را یكی از اولویت‌های حفاظت از خرس قهوه‌ای در ایران عنوان كرده و می‌گوید: «برای حفاظت كارآمد از جمعیت‌های خرس قهوه‌ای در كشور ایران باید هسته‌های مركزی و كریدورهای زیستگاهی شناسایی شده و تواما حفاظت شوند به خصوص در خارج از شبكه مناطق حفاظت‌شده كه این گونه آسیب‌پذیرتر است.» این كارشناس حیات وحش در عین حال به اهمیت حفاظت از زیستگاه‌های اصلی این گونه و عدم موفقیت نواحی حفاظت‌شده موجود در حمایت از جمعیت‌های زیست‌پذیر هم اشاره كرده و می‌گوید:
«بیشتر هسته‌های مركزی و كریدورهای زیستگاهی این گونه در خارج از شبكه مناطق حفاظت‌شده واقع شده و چالشی جدی برای حفاظت این گونه محسوب می‌شود.» محمدی معتقد است كه حفاظت موثر در شبكه‌های مناطق حفاظت‌شده و كریدورها در اصل منوط به شناسایی نواحی آسیب‌پذیر و اختصاص نواحی با عنوان (Stepping Stone) به منظور ایجاد ارتباط زیستگاهی است: «پیشنهاد می‌شود جهت معرفی شبكه مناطق حفاظت‌شده آتی به كریدورهای زیستگاهی و هسته‌های مركزی گوشتخواران آسیب‌پذیر از قبیل خرس قهوه‌ای توجه ویژه‌ای شود.»
معضل شكار غیرقانونی
خرس قهوه‌ای در ایران، یك گونه حفاظت شده است اما شكار و در عین حال تعارض با منابع انسانی (دام اهلی، باغات میوه و كندوی زنبور عسل) را باید یكی از معضلات جدی در حوزه حفاظت از این گونه قلمداد كرد. دانیال نیری، كارشناس حیات وحش و یكی دیگر از نویسندگان این مقاله در گفت‌وگو با «اعتماد» به این موضوع پرداخته و می‌گوید: «متاسفانه اطلاعات ما از این گونه به عنوان بزرگ‌ترین گوشتخوار كشور، بسیار ناقص است.
با توجه به شواهدی كه در دست داریم به نظر می‌رسد كه تهدید عمده این گونه شكار غیرمجاز (Poaching) آن باشد كه در مواردی كه خرس مادر شكار می‌شود، سرنوشت خوبی در انتظار توله‌ها نخواهد بود. چندین مورد توله‌های خرس قهوه‌ای كه در این 5 سال اخیر پیدا شده‌اند، همگی در بهترین حالت سر از باغ وحش‌ها در آورده‌اند كه غالبا حداقل شرایط مناسب برای نگهداری این گونه را تعبیه نكرده‌اند. این گونه به دلیل رژیم غذایی همه‌چیزخواری می‌تواند از گستره وسیعی از منابع انسانی تغذیه كند كه منجر به تضاد منافع آن با انسان می‌شود.»
موانع پیش روی خرس‌ها
در مقاله «شناسایی هسته‌های زیستگاهی و كریدورهای اولویت‌دار برای حفاظت موثر از خرس قهوه‌ای در ایران» یك موضوع دیگر هم جلب نظر می‌كند و آن اشاره به موانع انسان‌سازی است كه به شكل واضح بر ارتباط بین هسته‌های زیستگاهی تاثیر داشته. خرس‌های قهوه‌ای تراكم بالای جنگلی، نواحی با پستی و بلندی‌های زیاد توپوگرافیك، تراكم بالای پوشش گیاهی و ردپای انسانی كم را در ایران ترجیح می‌دهند؛ بنابراین مناطق حفاظت‌شده باید به نحوی سازماندهی و مدیریت شوند كه به احیای جمعیت‌ها و در عین حال احیای جریان ژنی برای حفاظت بلندمدت از این گونه كمك كنند.
براساس تحقیق انجام‌شده، اشتراك نواحی حفاظت‌شده موجود در ایران با هسته‌های زیستگاهی شناسایی شده در این تحقیق به نسبت اندك است. به گفته نویسندگان تنها 29.43 درصد از شبكه هسته‌های پیش‌بینی‌شده خرس قهوه‌ای با نواحی حفاظت‌شده هم‌پوشانی دارد بنابراین محققان پیشنهاد می‌كنند كه براساس نتایج به دست آمده مناطق حفاظت‌شده جدیدی در نواحی زیستگاهی دارای اهمیت آن هم با حفاظت حداكثری تعیین شوند. بدیهی است كه حفاظت از این گونه شاخص كه در عین حال به عنوان گونه چتر هم شناخته شده، می‌تواند به حفاظت بلندمدت از سایر گونه‌های جانوری هم كمك كند.
گونه چتر به گونه‌ای اطلاق می‌شود كه حفاظت از آن بتواند به شكل غیرمستقیم در حفاظت از سایر گونه‌های جانوری هم موثر باشد. جاده‌ها یكی از موانع انسانی و در عین حال یكی از تهدیدهای جدی بقای خرس قهوه‌ای در ایران هستند. جاده‌ها به دلیل كاهش موفقیت جابه‌جایی افراد یك جمعیت و در عین حال افزایش میزان مرگ‌ومیر ناشی از تصادف‌های جاده‌ای تاكنون جان خرس‌های بسیاری را گرفته‌اند اما مشكل وقتی چند برابر می‌شود كه جاده‌ها كریدورها را به دو قسمت تقسیم می‌كنند. نویسندگان مقاله تاكید دارند كه موانع‌سازی‌های انسانی از این دست بر میزان آسیب‌پذیری زیستگاه‌های مهم هم تاثیر دارند چرا كه جدای از تصادف‌های جاده‌ای و خطرات مربوط به آن، خطر شكار غیرمجاز را هم افزایش می‌دهند.
دانیال نیری، كارشناس حیات وحش درباره اهمیت ارزیابی محدوده پراكنش و شناسایی مرزهای آسیب‌پذیر به «اعتماد» می‌گوید: «پراكنش خرس قهوه‌ای در ایران، جنوبی‌ترین حد پراكنش این گونه در كل دنیا است و این اهمیت جمعیت‌های خرس قهوه‌ای در ایران را بسیار بیشتر می‌كند، چرا كه جمعیت‌های مرزی معمولا تطابق‌های خاصی را با محیط زندگی خود پیدا می‌كنند كه مطالعه آنها باعث افزایش دانش ما از بوم‌شناسی گونه می‌گردد. پایش‌های میدانی در مرزهای محدوده پراكنش این گونه می‌تواند شناخت ما درباره آن را تكمیل كند.»
علیرضا محمدی در خاتمه اشاره می‌كند كه حفاظت از خرس قهوه‌ای در ایران منوط به تخمین جمعیت خرس قهوه‌ای در گستره پراكنش آن در بلندمدت، پایش بهتر از زیستگاه‌های این گونه به منظور كاهش نرخ شكار این گونه، مطالعه و اجرای راهكارهای پیشگیرانه از تعارض جوامع محلی با خرس قهوه‌ای است و بهتر است كه مجموع این موارد جهت حفاظت و مدیریت موثر این گونه در برنامه‌ریزی‌های حفاظتی لحاظ شود.
علیرضا محمدی: برای حفاظت كارآمد از جمعیت‌های خرس قهوه‌ای در كشور ایران باید هسته‌های مركزی و كریدورهای زیستگاهی شناسایی شده و تواما حفاظت شوند به خصوص در خارج از شبكه مناطق حفاظت‌شده كه این گونه آسیب‌پذیرتر است. كریدورهای زیستگاهی این گونه در خارج از شبكه مناطق حفاظت‌شده واقع شده است.
دانیال نیری: پراكنش خرس قهوه‌ای در ایران، جنوبی‌ترین حد پراكنش این گونه در كل دنیا است و این اهمیت جمعیت‌های خرس قهوه‌ای در ایران را بسیار بیشتر می‌كند، چرا كه جمعیت‌های مرزی معمولا تطابق‌های خاصی را با محیط زندگی خود پیدا می‌كنند كه مطالعه آنها باعث افزایش دانش ما از بوم‌شناسی گونه می‌گردد.
نظر شما